არჩილი 14 წლის ასაკში გამეფდა იმერეთში, ხოლო შემდეგ ირანში მაჰმადიანობა მიაღებინეს და შაჰნაზარ-ხანის სახელით კახეთში გაამეფეს 1664 წელს, თუმცა მთელი ცხოვრება ებრძოდა სპარსულ გავლენებს როგორც პოლიტიკის, ისე პოეზიის საშუალებით.
არჩილის თაოსნობით, რუსეთში დაარსდა ქართული სტამბა, სადაც დაიბეჭდა „დავითნი“ 1705 წელს, მანვე დაიწყო ბიბლიის ქართულ ენაზე გამოცემის მომზადებაც.
არჩილ II იყო ეროვნული თემატიკის მომხრე და რეალისტური პრინციპების გამტარებელი, ასევე ისტორიული პოემის ჟანრის დამამკვიდრებელი. შექმნა ვრცელი ნაწარმოები „თეიმურაზიანი“ („გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთაველისა“). მას ეკუთვნის ასევე დიდაქტიკური ჟანრის თხზულებები („საქართველოს ზნეობანი“, „ლექსნი ასნი ორმუხლნი“, „ლექსნი ასდაათნი“ და „ლექსნი ასეულნი“), „გაბაასება კაცისა და სოფლისა“, „ანბანთქება“, „ჩარხებრ მბრუნავი ლექსი“, ასევე სატრფიალო ლექსები საერთო სათაურით „სამიჯნურონი“ და სხვ. აღნიშნული ნაწარმოებები წარმოდგენილია სრულად წინამდებარე კრებულში.
- ყდა
- თავფურცელი
- გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა
- შესავალი
- ძველთ და ახალთ საქართველოს მელექსეთა
- წყლულებანი ეგვიპტისანი
- ათი მცნება მოსესი:
- შვიდი სულის – წმინდის მადლი:
- ამბავი მოწყალისა და მოსამართლისა, სახელოვანისა და მრავალჯერ სახელოვნად გამარჯვებულისა, ბრძნისა რიტორისა და ფილოსოფოსისა მეფისა თეიმურაზისა, რომელი სიყმარწვილით, გაზრდით, ვაჟკაცობით, სიბერით სიკუდილამდ
- ამბავი საზარელი და სათქმელად საძნელო, და სასმენელად საძაგელი, მეორეს კაენისა და ლამექის შვიდგზის გამოვრდომილის კონსტანტინესი, რომელმან ესევითარი განზრახვა გულს იდვა და მოკლა ღვთისმოყვარე ხელმწიფე-მამა
- ბატონის თეიმურაზისა და ყაენისაგან ტკბილად საუბარი, წყალობის ნიჭისა და მრავლის იმედის დაპირება, და ქადება, გამოსტუმრება და გრძელისა გზისა მოსწრაფებით სიარული, და შემოკლება და მათგან უგრძნობლად ქისიყს მ
- აქა სრულ ერთპირად კახთ სიხარული და ბედისა და ეტლისა ნატრა თავისის მემკვიდრის ხელმწიფის შვილისათვის. კარგისა და ცხენ-კეთილ იარაღ-მარჯვეს კაცით წინ მიგებება. მეფისაგანც მზგავსიერად გახარება, ლხინი და მო
- აქა მეფის თეიმურაზისაგან სრულ ერთპირად კახთა ალავერდლით, ეფისკოპოზ, საღთოთ კაცთ და დარბაზის ერის შემოყრა. მცხეთას მოსვლა, კათალიკოზ, მთავარეფიზკოფოზ და სულ ქართველთ შეყრა. მეფედ კურთხევა, წირვა, ლხინი
- აქა დედოფლისაგან გურიელთან მოციქულების გაგზავნა და მეფის თეიმურაზისათვის ქალის თხოვნა. მათგან დიდად გახარება. დიდის სიმდიდრითა და ზითვით გამოსტუმრება, მოყვანა, გვირგვინის კურთხევა, მოლოცვა, ქორწილი და
- კარი: მეფისაგან თავისის სიმდიდრისა, ნადირობისა და ლხინის ამბავი
- კარი: მეფის ალექსანდრესგან ფარშავანგის დაჭერისა
- კარი: გაზაფხულის, ნადირობისა და შექცევა-მხიარულობისა
- საზაფხულოს ალაგებისა და შექცევა-სიამოვნისა ამბავი
- შემოდგომისა და მყვირალობის ნადირობისა და შექცევის ამბავი
- მეფის თეიმურაზისაგან დედოფლის მგლოვიარობა და მწუხარება
- მეფის თემურაზის ყაენისაგან დაპატიჟება და მგლოვიარობიდამ გამოსვლა
- შააბაზ ყაენისაგან აბელის-შვილის ადამის თხოვნა და არაკის მბობა
- ამბავი პირველი შააბაზ ყაენისა კახეთსა და ქართლს მოსვლა, და ორთავ მეფეთა იმერეთს წასვლა - ქართველთ მეფის ბატონის ლუარსაბისა და კახეთ მეფის ბატონის თეიმურაზისა, ბატონებისა და ქვეყნის წყრომა, რბევა, ტყვე
- აქა ჟალეთს ჯარი გაუსივა, წინ დახვდენ მეფესა, და მეფეს გაემარჯვა
- აქა მეფე ლუარსაბ და ქართველნი დარბაისელნი და მეფე თეიმურაზ და კახნი დარბაისელნი შეიყარნეს მუხრანს და არჩიეს თავისი და ქვეყნის საქმე, ზოგმან ზოგი თქვა და ზოგმან ზოგი
- აქა შააბაზ ყაენისაგან გორს მოსვლა და მეფის გიორგის მოციქულობა
- აქა ერანის ხელმწიფემ ყაენმა გაიგონა მეფის თეიმურაზის იმერეთიდამ გარდმოსვლა და კახეთს ჩასვლა, და ალიყულიხან და სრულ ყიზილბაშნი გამოგზავნა და არაგვზედ წინ გარდუყენა. შეიბნეს და ბოლოს ბატონს თეიმურაზს გა
- მეორეთ მეფის თეიმურაზისაგან იმერეთს გადასვლა
- აქა გურიიდამ საათაბაგოს მისვლა და იქიდამ ხვანთქართან წასვლა. ოლთის ამირგუნახანისაგან დედოფლის თავს დასხმადა ჯორჯაძის, დედოფლის სახლთუხუცისაგან, გამარჯვება მათზედა. უყურეთ განგებასა და მოსამართლისას თუ
- აქა ყაენმა მოურავს და ზურაბ ერისთავს ბაგრატის შვილი სვიმონ და ყარჩიხან და უსუფხან გამოატანა: კახთ ყათლავი უყაო და ქართველნი აჰყარე და აქ ჩამამისხიო. და განგებამა და უსამართლოდ ქვეყნის ამოწყვეტის მდომე
- აქა მოურავისა და ზურაბისაგან ყარჩიხანისა და უსუფხანის ღალატის გამორჩევა, ქართველთ განდობა, ანდუყაფარ ამილახორის დაჭერა. ნახეთ, თუ როგორი გამარჯვება მოჰხდების და რას ძნელს განსაცდელს მორჩებიან კახნი და
- აქა ეს ომი რომ გარდასწყვიტეს, ფეიქარხანზედ წავიდნენ; ბატონისშვილი ლელა უნდოდათ ეშოვნათ, მეფის ლუარსაბის და, ზურაბისათვის შეერთოთ. ვეღარ მიუსწრეს და ბარდამდინ სდივეს, და მრავალი ქვეყანა მოარბიეს, და დი
- აქა მოურავმა და ზურაბ და ქართველთ მეფე თეიმურაზ ჩამოიყვანეს გონიიდამე და ქართლი და კახეთი ორივ დააჭერინეს, გააბატონეს და დაემორჩილნეს, და მოურავმა მრავალი სახელმწიფო იარაღი ოქროსა და ვერცხლისა და კარა
- აქა შააბაზ ყაენისაგან ისახან ყორჩიბაშის გამოგზავნა სულ ყიზილბაშის ლაშქრითა და ბევრის ხანებით. ალგეთზედ მარაბდის თავს შეებნეს ქართველნი თვესა ივნისსა, და ორგნითვე მრავალი ჯარი დაიხოცა და ამოსწყდა, და ბ
- რჩევა მოურავის გიორგისა სააკაძე შიოშის-შვილისა
- რჩევა ზურაბ არაგვის-ერისთავისა, ნუგზარის შვილისა
- რჩევა ბარათასი ბარათაშვილისა, რომელი იყო ბარათიანთ სარდალი
- რჩევა მუხრანის ბატონის თეიმურაზისა და მისის ძმის ქაიხოსროსი და იესე ქსნის-ერისთავისა
- რჩევა ბაადურ ციცისშვილისა და იქ გულოვნად შეიბა და მათვე შეაკვდა
- რჩევა კახთ საბატიოს კაცთა და დარბაისელთა
- რჩევა მანუჩარ ათაბაგისა და მესხთ დარბაისელთა
- რჩევა კახთა და ქართველთა ვაჟკაცებისა და ომისა წადილი
- აქა მოურავი გაბრუნდა მესამეს დღეს ნოსტიდამე.ლისს ქალაქისა და ციხის თათრები გამოვიდეს. ლისი რომ დაარბიეს, მოუხდა და მოურავს გაემარჯვა
- აქა ყორჩიბაშმა ანდუყაფარ ამილახორის ცოლის გამოსაყვანად არშიდამ ზურაბს საფიცარი სთხოვა და მისცა საფიცარი: ქალი მოგცე და არცა რა ჩემს მამულში ლაშქარს დაუმარცხდესო და მოის ჩემს მამულზედ ნუ წამოვა ლაშქარი
- აქა შააბაზ ყაენის სიკვდილი და შასეფის ტახტზედ დაჯდომა
- აქა მოურავისა და ზურაბის დაქიშპება და მოურავის უკუდგომა
- აქა მოურავმა იმერელთ მეფეს გიორგის შვილი სთხოვა ქართლს საბატონოდ. და მეფემ მამუკა ბოქაულთუხუცესი, ამილღაბარა აბაშიძე და ზემომხრის ლაშქარი მოსცა, და ათაბაგმა საფარფაშამაც ლაშქარი აშველა; და ქართველნიც
- აქა ზურაბ ბატონს წაუვიდა და სვიმონს მოუვიდა, ქართლი დააჭერინა, მერმე მოკლა და თავი კახეთს ბატონს გაუგზავნა, და ისევ მეფეს თეიმურაზს დააჭერინა ქართლი სრულიად
- აქა ბატონმა თეიმურაზ ლეკის-წახეთის მიხდომა მოინდომა სარუბაშს, და ცხენი წაექცა, თვითან ვეღარ წავიდა და ზურაბ უთავა ქართველთა და კახთა, და მიუხდენ
- აქა ზურაბ ერისთვის სიკვდილი
- აქა მეფის თეიმურაზისაგან ულუკოსორის მიხდომა
- აქა არეზს აქათის მორბევა მეფის თეიმურაზისაგან
- აქა სააკაძე როსტომხან სპასალარი გამოგზავნა შასეფიმ ყაენმა და როსტომ, ბატონის სვიმონის ძმის დავითის შვილი, გამოატანა ქართლს გასაბატონებლად და კახეთს სალიმხან
- აქა როსტომ მეფისაგან დათუნა ერისთვის სიკვდილი, და საერისთოს შეხდომა და დამარცხება, და ზაალ ერისთვისაგან მეფის თეიმურაზის ანანურს დვალეთზე მოყვანა.
- აქა ოხიაყორჩის დავით ასლანისშვილისა და გარსევან ჭავჭავაძის, გულბათის შვილის, ანანურით სათოფეთ წასვლა და ლეკების დახდომა
- აქა მეფის თეიმურაზისაგან კახეთში ჩასვლა და შენობის დაგდება
- აქა დიდოეთის მოსაქცევლად წასვლა მეფის თეიმურაზისაგან
- აქა ამილახორი და ზაალ არაგვის-ერისთავი მეფეს თეიმურაზს ახლდენ და კათალიკოზი დიასამიძე ევდემოზ, გოჩაშვილი გიორგი და ნოდარ ციცისშვილი შიგნით გაუორგულდენ როსტომ მეფესა და, სანამდის ბატონი თეიმურაზ მოასწრ
- აქა მაღაროს მისვლა როსტომ მეფისაგან დიდის ლაშქრითა
- აქა კვალადცა პასუხი რუსთველისა, რომელი მოახსენა მეფეს, თამარ დედოფლისა და მეფედაც წოდებულის, მის ჟამის ნაქმარნი ომნი და მის დროთ საქართველოს დიდებულთ ნაქმარნი სრულნი, რომელნი სწერია ცხოვრებასა შინა სა
- აქა პირველი ლაშქრობა მეფის თამარისა ქვეყანასა კარისასა
- აქა ომი კახას-ძის გამრეკელისა და გამარჯვება
- აქა თურქნი მიუხდეს შავშეთს და გუზან აბულის-ძემან შეიყარა ტბელნი, კლარჯელნი. აქათ შეებნეს მესხნი და გაემარჯვათ იმავ ჟამ
- აქა საღირ მხარ-გრძელის შვილთაგან, ზაქარია და ივანესაგან, დვინის ქვეყანას მიხდომა და გამარჯვება
- აქა ზემო საქართველო ზემოთ, შუანი შუათ, ქვემონი ქვემოთ იბრძოდეს და ყოველგან ამათ გაემარჯვებოდათ სვითა თამარისათა
- აქა რუსთა მეფისა ძე, რომელი იყო პირველი ქმარი თამარისი, ილაშქრა პართის ქვეყანასა და მოარბია და ციხე აიღო
- აქა გელაქუნის მოოხრება თამარის ლაშქართაგან, მათგან უკან მოწევა და ამათგან გამარჯვება
- აქა გრიგოლის ძე ასათ წავიდა ლაშქრითა განძას, მთასა მასისისასა, და დიდნი ომნი გარდაიხადნეს და გაიმარჯვეს ჭვრეტითა თამარისათა
- აქა რუსთა მეფისაძე ექსორია ყვეს და სტამბოლს გაგზავნეს.
- აქა ოდეს რუსი განაძეს, თამარს შერთეს ოსთა მეფის ძე, თვით კაცი სრული სიკეთითა. ამისად შემდგომად იზრახეს გუზან, პატრონმან შავშეთისამან, სამცხის სპასალარმან ბოცო მისით მოკიდულით მესხთ, ყვარყვარემ ციხისჯვ
- აქა ამბავი გუზან–კარელნი შეიყარა თორმეტი დროშა კაცი და
- აქა თამარს ძე მისცა ღმერთმან და მამის სახელი დასდვა გიორგი და ლაშა დაურთო ზედა, რომელი გამოითარგმანების ქვეყნის განმანათლებლად
- აქა ლაშას ბედზედ გალაშქრება და გამარჯვება
- აქა კარსა და აზრუმელზედ გალაშქრება და ანადოლის მიშველება და ომი.
- აქა გელაქუნად განვიდეს, ჩაიარეს ხაჩიანი, ჩავიდეს ვიდრე ქვეყნად ყვარყვარისათა, ბალაყუნი მოარბიეს, ამოვლეს განძის კარი და დიდი ომი იხადეს და გაიმარჯვეს
- აქა მხარგრძელნი ივანე და ზაქარია, ძენი სარგის მხარგრძელისანი, წარვიდეს, რახსის პირი მოარბიეს, და დვანელნი ამბედარელნი სამეკობრედ წამოსულნი დახვდენ, და გაიმარჯვეს
- აქა ივანემ მსახურთუხუცესმა დავით მეფე აწვია გელაქუნს, სპარსიაზ ბოზორის გორალ ქვეყანასა; და მოარბიეს, აიღეს სიმრავლე ტყვისა და პირუტყვისა შემსგავსებული ქვიშისა
- აქა იგი ბედკრული რუსი მაშინ, ოდეს ლტოლვილი ხელთა იგდო და არა ავნო და განუტევა, მივიდა ერანს ათაბაგთან და მან მისცა ქვეყანა არანისა; შეიყარა ლაშქარი და მოვიდა ქისიყს; კამბეჩოვანს შიგნით მინდორი მოარბია
- აქა შარვაშესაგან ლომის ბოკვერის მორთმევა თამარ მეფისა
- აქა ერანის მპყრობელი ბობოქარ მოვიდა შირვანს, შირვანშა აღსართან გამოაგდო, და თამარ მეფეს შემოეხვეწა. ამით ილაშქრა და გაიმარჯვა
- აქა მხარგრძელი ივანე მსახურთხუცესი გელაქუნელთ მიუხდა, განძელი ლაშქარი დახვდა ვანს მიმავალი და გაემარჯვა
- აქა ნუქრადინ საბერძნეთისა და პალესტინისა სულტანმან ოთხასი ათასი კაცი შეიყარა და ლაშქრად გამოგზავნა; წინ ელჩი გამოუგზავნა თამარ დედოფალs და ეს შემოუთვალა:
- აქა თამარ დედოფალი გეგუთს იდგა და მხარგრძელნიცა მუნ ახლდეს. მიუხდა არდავლის სულტანი ანისს, რომელი გათენდებოდა აღვსებად, და მოაოხრა, და მოსრა და წარვიდა
- აქა ზაქარია ამირსპასალარმა და მისმან ძმა ივანემ მსახურთუხუცესმან და გაგელმან მეფეს თამარს ხორასანზედ ლაშქრობა გამოურჩივეს და მეფემაც ალაშქრა ყოველნი, და ერანი დაარბიეს
- აქა ზაქარია ამირსპასალარი, ძე სარგის მხარგრძელისა, მიიცვალა და მის ძმას, ივანეს, მსახურთუხუცესსა, უბოძა ამირსპასალარობა
- აქა დიდონი გაუდგეს თამარ მეფესა, ივანე ათაბაგი გაუსივა, ხადის მთაზედ ავიდა; ისე მთა – მთა ჩაიარა, მიუხდა, და გატეხეს, დაამძევლა და გამარჯვებული მოვიდა
- აქა ლევან დადიანის სიკვდილი და მეფის ალექსანდრესგან ოდიშისა და გურიისა და აფხაზეთის დაჭერა
- აქა ბატონი თეიმურაზ მეორე შააბაზ ყაენთან წაბძანდა ქალაქით, სიბერით მოუძლურებული
- ეს ლექსი დასაბამიდამ ამ წიგნის გამლექსვამდისინ რამდენი წელიწადი ჩამოსულა, და ამის დაწყებაზე რამდენის წლის ვიყავ, და აწ თქვენამდი რა მოვა სოფლის დასასრულამდი, გაუწყებთ. ამის უწინ ქართულის ლექსით არ თქმ
- გაბაასება კაცისა და სოფლისა
- საქართველოს ზნეობანი
- სამიჯნურონი
- ლექსნი ასნი ორმუხლნი
